Allah’ın Sopasına Özlem ve Masumun Tehdidi

Halen enkaz kaldırma ve kurtarma çalışmaları süren korkunç Van depreminin ardından kimi televizyon kanallarında ve sosyal medya ortamında en az deprem kadar insanı dehşete düşüren bir söylemin kendini ortaya koyma cesareti sergilediğine tanık olduk. Yörede yaşayan insanların etnik kökenleri ile yaşanan felaketi ilişkilendiren bu söylem ilahi bir kudretin “suçlulara” ve “kötülere” cezasını verdiğine işaret ediyordu. Kendini Batı’da konumlandırmaktan hiç gocunmayan merkez medyanın şefkatli söyleminde bile (“Kardeşim yardımına geliyorum”) ayrımcı bir tını olmasına rağmen sosyal medyada açıkça ilenen, bela okuyan, oh olsun, işte Allah’ın sopası diyenlerin varlığı yıllar öncesini hatırlattı. 1999 depreminde de “7.4 Yetmedi mi?” diye pankart açanlar, depremin Allah’ın yoldan çıkmışlara bir ceza olarak gönderildiğini, Yalova’da çıplak denize girenler ya da Gölcük’te rakı içenler yüzünden Allah’ın sopasının insanların üzerine indiğini söylüyorlardı. Peki nedir bu söylemin arkasında yatan? İnsanlar nasıl olup da doğal felaketleri ötekilerin canını acıtmakta bu kadar fütursuz kullanıyorlar?

Modernlik öncesi toplumlarda ve kültürlerde doğal olaylarla tanrısal düzlemin bir arada algılandığı hepimizin malumu. Yaşadığımız coğrafyada etkili olan semavi dinlerin kitaplarında anlatılan birçok dini hikayede ahlaki olarak yozlaşmış, yoldan çıkmış kabilelerin, kentlerin, insanların üzerine türlü felaketlerin nasıl da Tanrı tarafından yollandığı canlı bir şekilde tasvir edilir. Nuh Tufanı belki de bunlar içinde en büyük “temizliktir”. Mesele sadece kurucu metinlerdeki hikayelerle sınırlı değildir. Toplumsal hayatın birçok aşamasında suçlu ile suçsuzu ayırmak için tanrısal bir gücün yardımına başvurulması kadim bir gelenektir. Ortaçağ Hıristiyan dünyasından dünyanın çeşitli yerlerindeki yerli kabilelere kadar farklı uygulamalarına rastlamak mümkündür. Buna Hıristiyanlıkta “çile yoluyla yargılama” da denildiğini hatırlayalım: Suçlanan kişinin ateşte yürümesi veya suyun altında tutulması gibi “çileler” uygulanmakta, suçsuz ise tanrının yardımı ile bu çileden yara almadan çıkacağına inanılmaktadır. Tıpkı firavunun İbrahim peygamberi ateşe attığında tanrısal gücün onu yanmaktan koruduğu örnekte olduğu gibi. Doğrudan tanrının / doğanın hakemliğine başvurulması insanın varoluşu algılama biçimiyle ilgili bir durumdur. Günümüzde de kendilerine haksızlık yapıldığına inananların (veya gerçekten de haksızlığa uğrayanların) adaletin Allah’ın sopasıyla yerine geleceğini ummaları bu türden bir kültürel geçmişe sahip. Ama hepsi bu mu?

Asıl meselenin çok daha derin olduğuna inanıyorum: Sayısız insanın feci şekilde ölmesine neden olan büyük felaketler çok ciddi felsefi sorunlar yaratır. Bunların başında da hayatın anlamı nedir sorusunun bir kez daha ve çok ciddi bir şekilde sorulması gelir. Varoluşa dair temel meselelerin çözümlerini hazır dinsel / kültürel cevaplarda bulmaya alışkın geniş kitleler için sorunun dehşetengiz bir şekilde gündeme gelmesi bir şok etkisi yaratır. Ölenlerin masum olması, hak etmedikleri şekilde acı çekmeleri ve yaşamlarını kaybetmeleri insanın gerçeklik duygusunu zedeler. O ana kadar “her şeye gücü yeten ve adil bir yaratıcı babanın kurduğu düzen” içinde yaşamaktadır kişi. Bu algının yaralanması insanda başa çıkılması zor bir varoluşsal bunalım yaratır. İlahiyatçıların üzerine tartıştıkları “iyi bir Tanrı’nın hakimiyetinde kötülük nasıl var olur” sorusuyla özetlenebilecek “kötülük problemi”dir bu.  Kötülük uzakta olduğu sürece sıradan insanın bu konuyu aklına getirmesine pek de gerek olmaz ve mesele ilahiyat içinde tartışılıp durur. Ancak depremler gibi çok büyük bir alanı ve çok sayıda hayatı etkileyen büyük olaylarda insanlar bu büyük felsefi soruna hazırlıksız yakalanır. Felaketin insanın davranışlarından, duygu ve düşüncelerinden bağımsız ve neredeyse raslantısal olması “benim de başıma gelebilirdi” düşüncesini tetikler. Oysa insan psikolojik olarak kendini çok değerli ve vazgeçilmez olarak hissetmeye eğilimlidir. Hayır bana olmaz, ben masumum, ben iyiyim ve doğa ya da ilahi bir güç bana bunu yapmaz düşüncesine inanmayı sürdürebilmek için tek çıkar yol, ölenlerin suçlanmasıdır. Tanrının eli yanlışlıkla ceza vermeyeceğine göre ve ortada bir ceza olduğuna göre geriye tek açıklama kalır: Bu ceza bir günahın kefaretidir. Duruma göre günahlar icat edilebilir. 1999 depreminde sebep İslami yaşayışa ters düşülmesidir, 2011 depreminde etnik gerilim…

Mesele insanların bazılarının böyle düşünmesi değil, varoluşsal sorunların dehşetiyle karşılaşan donanımsız zihinlerin bu tepkileri bir yere kadar anlaşılabilir. Bu ilksel eğilimler her yerde ve her zaman ortaya çıkabilir, ancak sorun toplumsal / kültürel yapının sağlıklı bir örgütlenmesinin olmadığı durumlarda bunun başat söylem haline gelmesidir. Bu da insanın insandan en çok korktuğu durum demektir.