Beyaz Mantolu Adam: Oyunun Dışındaki

>

Kapağında Oğuz Atay’ın beyaz pardösülü bir fotoğrafı olduğu için kitabın ilk öyküsü Beyaz Mantolu Adam‘ın yazarıyla özdeşleştirilerek okunduğuna çok tanık oldum. Öykünün sonunda denize gömülen ve ardında sadece bir hayalet gibi beyaz mantoyu bırakan ‘dilsiz’ adamla özdeşlik kurmak için bir ayrıntı daha var kapaktaki fotoğrafta, Oğuz Atay Boğaz’da deniz kenarında poz vermiş. Tüm bunlar garip bir yanlış okumaya sürüklüyor okuru. Bu kaydırma elbette sadece fotoğraftaki ayrıntılardan kaynaklanmıyor; Oğuz Atay’ın tüm yapıtlarındaki karakterler (Mustafa İnan hariç) Oğuz Atay’la özdeşleştirilerek okunur. Roman ve öykülerindeki ses o kadar baskındır ki, ne anlatırsa anlatsın metinleri, aslında tüm bunları düşünen bir kişinin yani o tutunamayan-mühendis-yazar-Oğuz-Atay’ın bilinç akışı olarak okunur. Bu da o kadar tuhaf bir durum değildir, çünkü başkarakterlerine ciddi bir entelektüel donanım verir yazarken, kendisi ne biliyorsa (bilim, mühendislik, edebiyat, sanat) Turgut, Selim, Hikmet ya da Korkuyu Beklerken’in başkarakteri de onları biliyordur. Ancak Beyaz Mantolu Adam temelde bir tutunamayan olmasına karşın bu karakterlerden oldukça farklıdır.

Beyaz Mantolu Adam da diğer tutunamayanlar gibi kalabalık içinde yalnızdır. Toplumsal olarak bir uyumsuzdur. Beyaz Mantolu Adam’ın başarısızlığı diğer bildiğimiz Atay karakterlerinden çok farklı gibi sunulmakta bu öyküde. İçinde bulunduğu kalabalık topluluk cami önünde dilenenlerden oluşmaktadır. Zaten toplumun en altında yer alan insanlar arasındadır. Beyaz Mantolu Adam onların içinde de başarısızdır, dolayısıyla diğer dilenciler kendi yaşantıları içinde belirli bir noktada başarılıdırlar, en azından dilenci olmak rolünü dünya denen sahnede başarıyla gerçekleştirmektedirler, oysa o bunu bile yapmakta başarısızdır, o yüzden bir tutunamayandır. Bu önemli, çünkü aslında Beyaz Mantolu Adam en alttaki insanların bir simgesi değildir; yine toplumla uyuşamayan yabancılaşmış bireyi işaret eden bir karakterdir. Tutunamamaktaki mesele en altta olmak değil en dışarıda olmaktır; oyuna girememektir, oyunda yer alamamaktır. Diğer Oğuz Atay karakterlerinde bu oyunun dışında kalma durumu aşırı bir farkındalığın sonucunda ortaya çıkan yabancılaşma ile mümkün olurken bu öyküde –belki de bu öyküyü diğer yapıtlarından ayıran en önemli özellik- olup bitenlerin farkında olup olmadığını bilemediğimiz ve de yer yer bilişinden, zihninin çalışıp çalışmadığından emin olamadığımız, aklından kuşkulandığımız bir karakter vardır karşımızda. Roman kişilerinde farkındalığın en üst düzeye vardığı noktada ortaya çıkan delirium bu öyküde yoktur. Belki delirium sonrası bir zaman dilimindedir Atay-kişisi; derinden derine bunu da hissettirmektedir anlatı. Dilenip dilenmediğinden bile emin olmadığımız bir kişi söz konusudur. Hareketsiz, dilsiz hatta düşünme melekesi bile olmayan bir varlıktır: “…kendisini çevreden ayırıp başarısızlığına üzülecek kadar düşünemediği için dilenirken de başarısızdı.” Hatta tesadüfen açık olan eline kadının biri para bırakırken yine tesadüfen gözlerini kırpmadığı için kör sanılır bir süre. Bu hareketsizlik ve dilsizlik tam bir tükeniş noktasıdır. Diğerlerinden ayrıştığı nokta da budur: herkes rolünü bilmektedir şu hayatta o ise tam bir apathy (mutlak kayıtsızlık) halindedir. Bu Tutunamayanlar’ın ya da Tehlikeli Oyunlar’ın karakterlerinin tam tersi bir durumdur. Onlar çevrelerinde olup biten her şeye ama her şeye son derece duyarlıdırlar; tek sorunları tüm bu olup bitenlere uyum sağlayamamaktır. Bu aslında bir uyum sorunu da değildir, bir ahlak sorunudur.

Atay’ın dünyasında ‘tutunmak’ –mış gibi yapmakla başarılacak bir durumdur; insan –mış gibi yaparken asla dürüst olamaz, ne kendisine ne de çevresine. Toplumsal bir uzlaşı içinde herkes –mış gibi yaptığı için (ve aslında bunu içten içe bildiği ya da hissettiği için) gerçekten kimse dürüst değildir. Kimse kimseye gerçek bir sevgi ve saygı duyamaz. Bu durumu herkes bildiği halde –mış gibi yapmak herkesin işine geldiği için hayat bu şekilde devam eder. Bu elbette çocuksu bir tutumdur, azgelişmiş ülkelerin çocuk kalmış milletlerinin refleksidir. Tabii bu çocuksuluk zaman zaman melodram duyarlılık krizleriyle, salya sümük duygusal patlamalarla kendini ortaya koyar. Beyaz Mantolu Adam bu aşamayı da geçmiş bir karakter olarak hayatın içinde dolanır. Ne olduğunu ve kim olduğunu bilmez gibidir. Söylenenleri anlayıp anlamadığı da kuşkuludur; ama bir adamın “Sağlam adamsın; utanmıyor musun dilenmeye?” sorusu üzerine hamallığa başlar, o anda yerde duran bavulu yüklenerek. Bu noktada apathy durumunun hafiften kırıldığını görüyoruz. Belki hikâyenin ilerlemesi için gerekli bir adımdır bu kımıldanış, bilemiyoruz. Eğer bu durumunu sürdürseydi edebiyat tarihinin ünlü pasif karakteri Bartelby gibi olacaktı sonu; bir eşya gibi oradan oraya sürüklenecekti, kendisine verilen hiçbir işi yapmayacak, hiçbir toplumsal uzlaşmaya yanaşmayacak, o sinir bozucu “yapmamayı tercih ederim” cevabıyla toplumsal devinimi kilitleyecekti. Beyaz Mantolu Adam bu kadarcık bile cümle kurmaz. Bir süre hamallık yapar, yük taşır, çile çeker ve bu süreçte kazandığı parayla bir kadın mantosu alır.

Beyaz mantoyla karşılaşma anı vurgulanır; elbiselerin asılı olduğu bir sokakta yürürken yüzüne sürünür beyaz manto: “Uzun ve aydınlık bir manto. Kloş etekli, kocaman düğmeli bir hayalet; geniş yakalı, serin.” Manto tanımı gereği kadın giysisidir; satıcı adamımızı kadın mantosu giymesinin sonuçları hakkında uyarır, ancak sonuç değişmez: sakallı, pantolonunu iple beline bağlamış olan, pejmürde görünümlü bu adam beyaz bir kadın mantosunun içinde garip bir kişiye dönüşür. İnsanların dikkatini çeker. Peşine takılırlar. Batılı bir turist sanırlar. Bu dönüşüm Atay’ın dünyasındaki iki önemli noktaya karşılık gelir: Doğu-Batı meselesi ve kadınlar…

Önce kadın meselesi: Oğuz Atay’ın karakterlerinin kadınlarla sorunu aslında kuşağının erkeklerinin sorunlarının bir bileşkesidir. Atay’ın romanlarında küçük burjuva hayatı ören, toplumsallığı kuran kişiler olarak kadınlar erkek karakterleri dünya denen sahneye çekerler. Tutunamayanlar kadınlarla rahat, mutlu ve başarılı değildirler. Tam tersine bu karakterler erkeklerin dünyasında rahattır: Hikmet’in beraber oyunlar yazdığı Hüsamettin Albay’ı vardır; Coşkun Ermiş’in Saffet’i vardır; Turgut’un Selim’i… Asıl olan erkek dostluğudur, sahte oyunlarla dolu dünyaya söylenecek söz bir erkekle söylenecektir veya bir erkeğe karşı / rağmen ortaya konacaktır. Demiryolu Hikayecileri’nde bu durum çok güzel bir şekilde baba/otorite figürü ile hesaplaşma ve ona dönüşme motifi olarak kullanılıp aşılır. O öyküdeki kadın karakter de başlangıçta bir tutunamayan adayı olmasına rağmen git gide silikleşir, önce bir yatak arkadaşına dönüşür ardından tamamen silinip gider. Beyaz Mantolu Adam’da ise belki de ilk kez bir Atay karakteri kadın cinsiyeti ile bire bir temasa geçer; aldırmaksızın bir manto yani bir kadın paltosu alıp giyer. Bile isteye yapılan bu hareket ilk bakışta şu şekilde yorumlanır: Adamımız dünyanın mevcut kodlarının o derece dışına çıkmıştır ki başka bir cinsiyet rolüne ait giysiyi alıp üzerine geçirmek karşısında da aldırışsızdır. Ancak ben bu yorumun fazla kolay olduğunu düşünüyorum. Mantonun işlevi yersizliği ile anlam kazanır. Bir erkek paltosu olsaydı kimse peşine takılmayacaktı örneğin; kimse onu batılı sanmayacaktı, kimse onu kaçak gömlek getirmiş bir batılı turist gibi kullanmayacaktı. Cinsiyet rolündeki kayma onu mevcut kodların dışına taşır.

Gelelim Doğu-Batı meselesine. Atay için yaşamsal bir konudur Batı karşısındaki durumumuz. Her şeyden önce Atay için Batı mutlak referans sistemi demektir. Fransa’nın Sevres şehrindeki Uluslararası Ağırlık ve Uzunluk Bürosunda bulunan metre kilo gibi ölçülerin prototipleri gibi bilim ve felsefenin temel kavramları da Batı’dadır. Batı dışındaki uygarlıklar bir zamanlar ne kadar ilerlemiş olurlarsa olsunlar şimdi Batı karşısında geri kalmışlardır. Atay’daki Batı otoriter aklın referansıyken, “biz” yarım yamalaktır, eksiktir, çocuk kalmıştır. Aslında bu noktada Oryantalistlerden çok da farklı bir noktada değildir Atay. Sürekli olarak Batı’dan farklı, asla ona dönüşemeyecek bir “biz”den söz eder. Bu Tanpınar’ın “biz”inden de farklıdır. Tanpınar’ınki çok daha otantik bir “biz”dir; hep var olan bir geleneği peşinden sürükleyen, hüzünlü, evet geri kalmış bir bizdir ama henüz parçalanmamıştır. Bir kimliği vardır. Atay ise zaman zaman Tanpınar gibi düşünür; günlüğüne şu satırları yazar: “Ben Batı’nın ne gibi bir özü olduğunu çok iyi hissettiğimi sanıyorum ve bu yüzden de Batı’nın bizi hiçbir zaman anlayamayacağını hissediyorum. Onların mantığı ile bizi kavramak mümkün mü? Biz de onların mantığını kullandıkça kendimizi bütün derinliğiyle anlayamayacağız.” Ya da “…insanımıza, geri kalmış ya da az gelişmiş değil; fakir düşmüş, yani gücünü kaybetmiş bir varlık olarak bakmak düşünülebilir. Yani ilkel bir topluluk değil, servetini kaybetmiş soylu bir topluluk denebilir.” Bu Batı’ya ve Doğu’ya birer özü olduğu düşüncesiyle bakmak; bir anlamda kadim bir “biz”in varlığından söz etmek ya da yapıtlarında bunu işaret etmek Atay’ı ulusalcısından İslamcısına tüm yeni kuşakların sevgiyle benimsemesine yol açtı. Günlüğüne, “Bu arada sakallı bir gencimiz TV’de İspanyolca melodiler söylüyor, bir İngiliz yapar mı bunu? İlginç bir konu” diye yazar. Batı hayranlığının eleştirisi Türk edebiyatının kadim konularındandır. Atay’ın Batı’ya bakışı ve ülkemiz insanının Batı karşısındaki ezikliğinden duyduğu rahatsızlık başka yazarlarda ve aydınlarda da karşımıza çıkacaktır. Örneğin, uzun yıllarını Paris’te geçiren, neredeyse tüm entelektüel birikimini Batı’dan edinen Attila İlhan geçen yıllar içinde Batı hayranlığı eleştirisinden (gardırop Atatürkçülüğü) git gide Batı düşmanlığı noktasına kadar savrulmuş, hatta enternasyonalist bir komünist olarak başladığı düşün hayatını ulusalcılığın en önemli figürü olarak tamamlamıştı. Konu üzerine düşünenlerin kimi zaman bunu bir takıntı haline getirmeleri geniş kitlelerde komplo teorilerinin her zaman çok büyük karşılık bulması ile doğru orantılıdır. Batı ile hesaplaşma gerçekten de kolay bir konu değildir, bundan bir biçimde yakayı sıyırmış olan edebi figür Orhan Pamuk’tur; çünkü Batı ile hesaplaşırken delirmemenin tek yolu delirenleri yazmaktır: karakterleri Doğu ile Batı arasındaki hesaplaşmalar sırasında aklını yitiren Cumhuriyet aydını da (Sessiz Ev) olabilir bir nakkaş grubu da (Benim Adım Kırmızı), bir Osmanlı da (Beyaz Kale).

Ancak daha önce işaret etmiştim, Atay’ın “biz” kurgusu Tanpınar’da olduğu gibi tüm yapıtlarına tutarlı bir şekilde yayılmaz. Oğuz Atay’ı edebiyatımızın en modern yazarı kılan diğer özelliği nedeniyle bu “biz” kurgusunu günlüğünde olmasa da yapıtlarında defalarca ve çeşitli biçimlerde kırar. Atay’ı farklı kılan, belki de zamanının kanonunun dışında kalmasına neden olan ve hatta oryantalist söylemin dışına çıkmasını sağlayan da ironik tavrıdır. İroniyi ya da kara mizahı söylem kırmakta kullanır. Onu Tanpınar ve Kemal Tahir gibi söylem kurucu yazarlardan ayıran ve modernist yapan da işte tam da bu özelliğidir. Realist olanla rasyonel olanla, akılcılıkla da hesaplaşır. Belki bize ulaşan günlüklerinde çok fazla bilgi yok bu durumla ilgili ama yapıtlarında bol bol bulunur rasyonel olanla yani akılla kavranabilir olanla hesaplaşması. Çünkü akıl ile ilgili olanın dille ve ideolojik olanla nasıl sınırlandırıldığını da bilir iyi bir Batı düşüncesi okuru olarak. İşte bu noktada o “biz” kurgusu orta yerinden kırılır. Farklı dil arayışları olarak romanlarında karşımıza çıkan bu hesaplaşma öykülerinin kurgu ve konularında vücut bulur. Beyaz Mantolu Adam’da dili aradan çıkarır Atay, hiç konuşmayan bir Tutunamayan vardır sahnede. Artık rol yapmayı bırakmış biridir o. Delirium’un son noktasıdır.

Atay karakterlerinin akıllı ve entelektüel kişiler olduğunu, aşırı farkındalık sonucunda bir delirium’a kapıldıklarını ve bu delilik halinin müthiş acı verici olduğunu hatırlatalım. Kahramanları normal gündelik hayata katılamazlar, aslında bu ahlaki bir seçimdir, ahlaki bir aydınlanmadır. Tabii iktidarın sadece devlet aygıtının kademelerinde değil toplumsal ilişki ağının her düğümünde kendini var ederek yayıldığını düşünecek olursak bu tavır çok da yadırgatıcı olmaz. Toplumsal olarak her hareket, bireysel her eylem iktidarın kendini açımladığı, vücuda getirdiği birer güç oyunudur. Dolayısıyla ahlaklı olmak oyunun dışında kalmakla mümkündür ama bu Beyaz Mantolu Adam’ın durumuna sürükler kişiyi.

Atay’ın aydın kişileri insanlar adına acı çekerler. Birer peygamber gibidirler. Hem hakikatin sözünü insanlara söylemek isterler hem de İsa gibi çarmıha gerilip acı çektirilirler. Acı çekmek ahlaki temizliğin garantisidir Hıristiyanlık’ta, tüm bir engizisyon işkencesinin arkasındaki ahlaki cümledir bu. Atay da İsa’dan sıklıkla söz eder. Beyaz Mantolu Adam, canlı vitrin mankeni olarak kullanıldığı sırada ve sonrasında çarmıha gerilmiş İsa’ya benzetilir. Bu noktada Beyaz Mantolu Adam diğer Tutunamayan Atay karakterleriyle kesişir, bağlantı kurar. Vitrin mankeni olarak çarmıha gerildikten sonraki hayatı biraz daha farklıdır Beyaz Mantolu Adam’ın. Sanki insanların günahlarının kefaretini ödedikten sonra kendisi olabilmiştir: hayata katılır, ayakkabısını boyatır, gazoz içer, yaşlı bir adama yardım eder, kemer alır vb. Ancak sonunda intihar eder. Sonuç olarak Beyaz Mantolu Adam Atay geleneğini bozmaz, şuursuz kitleler yerine acı çekmek için geldiği dünyamızda tüccarlar tarafından İsa’ya yapıldığı gibi para için çarmıha gerilir ve sonra da akıl dışının denizinde yok olup gider.

Vitrin mankeni olarak kullanılmasının nedeni esnafın müşterilerin ilgisini çekeceği düşüncesidir. Çünkü Batılı turist görüntüsü vardır. Eğer Türk görüntüsü olsa bu işe yaramayacaktır. Bu düşünce, dükkanların vitrinlerinde Batılı figürlerin sergilenmesi meselesi Orhan Pamuk tarafından Kara Kitap’ta ayrıntılı bir şekilde işlenir. Bedii Ustanın Evlatları bölümünde Türk tiplerin mankenlerini yer altında yapmak zorunda olan ustanın üzüntüsü anlatılır: Türkler Batılı olmaya karar verdiklerinden beri vitrinlerine Batılı görünümlü mankenler koymaya başladılar ve insanlarımızın hali tavrı değişti der bu mahzeni gezdiren kişi romanda. Bence bu bölüm Beyaz Mantolu Adam’ın Orhan Pamuk’un yapıtındaki yankısıdır.

İntihar absürd romanın (daha açık söylemek gerekirse Camus’nün) insanı götürdüğü kaçınılmaz sonu işaret eder. Hayat saçmadır; çünkü insanın önemli olma arzusuna cevap vermeyen, onunla iletişim kurmayan soğuk bir gerçeklik vardır. Bu elbette müthiş bir gerçekçiliktir bir yanıyla. Oğuz Atay’ın yapıtında Fransız Varoluşçuluğundan beslenen böyle bir taraf olduğunu da söyleyebiliriz. Bu türden edebiyatta absürd karakterler kişinin arzularının gerçeklik karşısındaki saçmalığını göstermek için absürd şeyler yaparlar. Atay da kahramanına en olmayacak şeyi yaptırır, bir kadın mantosu giydirir; bu haliyle pis bir Batılı turist sanılır. (Belki bu noktada Cemil Meriç’in sert erkeksi söylemini hatırlamakta yarar var.) Beyaz Mantolu Adam’ın çevresinde yankılanan kalabalığın sözleri şöyledir en sonunda: “Kadın mı?” “Ne kadını? Kafadan manyak?”. Cinsiyet meselesinin bu derece ölümcül bir sonucunun olması düşündürücüdür: bence Atay kuşakdaşlarından çok daha fazla kadın-erkek ilişkileri üzerine düşünmüş olmasına rağmen yine de feminist bakış açısının eksikliği ile malûldür. Atay’ın yaptırdığı absürd hareketin bu kadar açık cinsiyetçi bir yan taşıdığını yazarın fark etmemiş olmasının yaşadığı dönemde Türkiye’de (ve büyük ölçüde dünyada) feminist kuramın henüz gelişmemiş ya da bilinmiyor oluşuyla bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz.

Oğuz Atay yaşadığı süre boyunca hiçbir zaman bir söylem kurucu olmadı; tamamlamış olduğu yapıtlarında hep söylemleri kırdı, bir ‘genç yazar’ olarak yaşadı ve trajik bir hastalık sonucunda öldü. Her şeyden önemlisi, tüm düşünsel macerasını yapıtlarında sonuna dek yansıttı; bu ülkede ve bu zamanda başkalarınca “gayrıciddiye alındığını” bile bile edebiyat ve sanatı ciddiye aldı. O yüzden Atay’ı hep okuyacağız.

NOT: Bu metin 31 Mayıs 2010’da IKSV Salon’da yaptığımız Ubor Metenga buluşması sırasında yaptığım konuşmanın notlarından oluşmaktadır. Oğuz Atay hakkında daha ayrıntılı inceleme (Babama Mektup ve Demiryolu Hikayecileri öykülerinin yakın okumaları) 602. Gece kitabında vardır.