Bir Zamanlar Anadolu’da Olağanüstü Bir Kavrayış

Çok etkilenerek izlediğim Bir Zamanlar Anadolu‘da bittiğinde Nuri Bilge Ceylan’ın ne kadar müthiş bir yaratıcı yönetmen olduğunu bir kez daha anladım. Tabii sinema kolektif bir iş. Ortaya çıkan yapıt son kertede yönetmene ait olsa da senaristlerden oyunculara tüm prodüksiyonun eseri oluşturduğunu gözden kaçırmamak gerekiyor. İşin sırrı, sanırım, dürüstlükte. Kişinin kendi algılarını ve deneyimlerini ciddiye alması, bunlar üzerine düşünmesi ve bulduklarını anlatacak yeni yollar araması onu yaratıcı bir sanatçı yapıyor. Geçtiğimiz günlerde yayımlanan Orhan Pamuk’un Saf ve Düşünceli Romancı kitabında sözünü ettiği “düşünceli” yani yaptığının üzerine düşünen ve ne yaptığının farkında olan yazarlar gibi çalışıyor Ceylan. Prodüksiyon notlarını yayınlaması bunun en güzel örneği. Açıkçası son dönemde çok az metni bu kadar heyecanla okumuşumdur. Üç Maymun filminin prodüksiyon notlarını yani o sırada tuttuğu günlüğünü. Şimdi bu film için tuttuğu günlük de yayımlanacak Altyazı Dergisi tarafından; eminim onu da zevkle okuyacağım. Ceylan, izleyiciyi/okuru yaratma sürecine davet ve dahil ediyor bu günlükleri yazarak / yayımlayarak.

Bir Zamanlar Anadolu’da üzerine sayfalarca yazılabilir, saatlerce konuşulabilir. Bu da filmin katman katman açılan derinlikleri olduğunun en büyük işareti. Tüm büyük yapıtlar gibi bu film de kendinden önceki sanat yapıtlarıyla konuşuyor.  Tarkovski’den Coen Kardeşlere, Antonioni’den Polanski’ye, İtalyan yeni gerçekçiliğinden İran sinemasına geniş bir coğrafyaya yayılıyor bu komşuluklar. Sadece sinema değil edebiyat da Ceylan’ın yapıtının içine sızıyor,  anlatımla bütünleşiyor. Dostoyevski, Çehov, Sait Faik hatta Aziz Nesin öykülerinde gibi hissedebiliyor insan kendini. Tüm bunlar ve başkaları, edebiyat, sinema, fotoğraf ve diğer sanatlarla olan bu konuşmalar, değinmeler, göndermeler filmin dokusuna elbette çok şey katıyor ama bence Ceylan’ı yaratıcı yönetmen yapan şey onun kendine özgü bakışı, hikayeye, hayata ve dünyaya kişisel bakışı ile yeniden şekil vermesi. Üstelik bu sefer  Ceylan’ın bakışı çok daha merhametli, şefkat dolu.

Bir grup adamın Anadolu’nun ortasında yaşadığı tuhaf bir geceyi anlatıyor film. Polis, asker, savcı, doktor, suçlu ve diğerleri cesedin yerini arıyorlar önce. Filmin anlatımında beni en çok çarpan hikayeyi bir olay örgüsünün yapaylığı içinde bir gösteriye dönüştürmemesi. Bu hikaye anlatan sanatların zaman zaman büyüsüne kapıldığı bir durumdur. Çünkü hikaye anlatırken dünyaya yeniden şekil vermenin gücünü hisseden bir yaratıcı yazar ya da yönetmen işin büyüsüne kendini kaptırıp yapıtı bir ruhsal arayışın deneyimi olmaktan çıkarıp bir kaçış rüyasına dönüştürebilir. O zaman hem izleyici / okur daha fazla zevk alır hem de yapıt daha estetik bir bütünlüğe sahip olur. Oysa bence büyük yapıt, o tip bir mimari mükemmeliğe ulaşmış bir gösteri değildir. Eksikleri, yanlışları, karanlık köşeleri olan bir arayıştır. Ceylan’ın bu filminde izleyici olarak ben de o gruba katılıp o geceyi yaşıyorum. Sakin, sabırlı planların bunda etkisi büyük. Yüzüne bakmaktan korktuğumuz katilin cesedi gömdüğünü söylediği yerin bir türlü bulunamaması, tarif edilen yerin birçok farklı mekanda kendini yinelediğini görmemiz (birbirine benzeyen çeşmeler, tarlalar, yollar) bir süre sonra bir çaresizlik hissi yaratıyor. Belki de hiç bulunamayacak bir cesedin peşindeyiz… Ayrıca ceset bulunsa bile ne olacak ki? Hem cinayetin nedeni nedir? Tüm bu sorular klasik olay örgüsüne dayalı bir filmde aşama aşama  cevaplanır. Oysa biz tamamen farklı bir deneyime ortak oluyoruz bu arama ekibine katılarak. Bu diğerlerinin deneyimlerini, hayatlarını, hayattan anladıklarını merak etmeye götürüyor bizi. Önce polisin ama git gide savcının ve doktorun hayatlarının gizli, karanlıkta kalmış köşelerinde gezinirken buluyoruz kendimizi. Ama dediğim gibi bu yine klasik olay örgüsü anlatım biçimleri kullanılarak yapılmıyor. Zaman zaman kendimizi bir Dostoyevski romanının içinde gibi hissetmemize neden olan şey, bu farklı karakterlerin hayatlarının birbirine teğet geçtiği böyle bir akşamda yaşadıkları varoluşsal aydınlanma ya da kararma anlarını barındırması. Üstelik bu farklı hikaye etme biçiminin sadece Ceylan’dan sonraki sinemacıları değil edebiyatçıları da etkileyecek düşüncesindeyim.

Filmin hikayesindeki açmazları ve şaşırtıcı virajları tartışmaksızın iki noktayı not etmek istiyorum. Birincisi, dünya kurmaktaki paradokslar. Yaratıcı eserden beklediğimiz bize yeni bir dünya kurmasıdır. Ama bu öyle yeni bir dünyadır ki onun aynasında kendi dünyamızı yeniden keşfedebiliriz. Ceylan’ın burada yaptığı da aynen bu. Evet diyoruz, Anadolu’da biz de bu yollarda bu şekilde yol aldık bir zamanlar; evet, biz de zaman zaman bozkıra gözümüzü dikip hayatımızın nasıl da geçip gittiğini, şu soğuk toprak parçasının nasıl da bize karşı umursamaz olduğunu düşündük. Ya da başka insanlar nasıl da muammadır zaman zaman. En açık seçik olduğunu sandığımız olayların insanlar üzerindeki etkileri nasıl da farklı olabilmektedir ve nasıl da gizemlidir insan ruhu. Filmi izlerken oradaki karakterler gibi bizim de zaman zaman hayat ve doğa karşısında bu türden derin düşüncelere ve endişelere kapılmış ama sonra da hayatın akışı içinde bunları unutmuş olduğumuzu fark ediyoruz. Ceylan’ın filmindeki gerçekçilikten kast ettiğim işte bu deneyimleri çok derinimizden hatırlamamıza yol açan bir anlatımı bulmuş olmasıdır.

İkinci nokta da gerçekliğin yeniden yaratılması meselesi. Evet hayatta bir az önce yukarıda anlatmaya çalıştığım gibi metafizik varoluş sorunlarına yakınlaştığımız anlar vardır ama bir de ipleri elimize alıp hayatı şekillendirdiğimiz zamanlar vardır. Önce savcının ardından doktorun hikayeyi yazmasından söz ediyorum. Ceset bulunduktan sonra savcının tutanağı yazdırma süreci sırasında, artık kendi başına hiçbir şey ifade etmeyen et, giysi ve ipin savcının iradesiyle nasıl bir hikâyeye dönüştüğünü izliyoruz. Yetinmiyoruz, otopsi sırasında etin içinde yol alırken bu sefer doktorun yazdırdığı tutanakla gerçekliğin nasıl örüldüğünü izliyoruz. Gerçeklik savcı ve doktorun yazdıkları metinlerde yeniden kuruluyor. İki güçlü iradenin bazen işbirliği bazen de çatışması bu yeninden kurulma sürecinin bir parçası oluyor. İşin en güzel yanı hem savcının hem de doktorun kendi karakterlerinin (yaşamlarının, deneyimlerinin) bu sürece kendiliğinden dahil olması, karışması… Artık film bittiğinde katilin, maktulün, dul kalan kadının, geride kalan çocuğun, savcının, geçmişte ölmüş bir kadının, doktorun, yine geçmişte bir yerde kaybolmuş başka bir kadının hayatlarının birbirinin içine girmiş ve birbirini etkilemiş olduğunu görüyoruz. Üstelik tüm bunlar bir tanrı yazarın sihirli dokunuşlarıyla yaratılan gizli tesadüflerle değil, yaratıcı bir yazarın/yönetmenin olağanüstü kavrayışı sayesinde oluyor.

Sonuç olarak büyük yapıt bir seferde okunup bitirilemiyor. Eminim yaratıcıları da hem yaratma sürecinde hem de şimdi, yani filmi artık izleyici koltuğundan izlerken daha önce düşünmedikleri kimi ayrıntıları fark edip şaşırıyorlardır. Belki de o yüzden, dün yazdığım bu notu bugün biraz daha geliştirme ihtiyacı duydum. Halen de içimde bir yazma isteği var. Sadece beden ve insan ilişkisi üzerinden bir daha izlemek isterim doğrusu. Belki başka bir zamanda…